“Als de natuur sterft, sterven ook wij”

Het belang van bevrijdingsfilosoof

Enrique Dussel – een pleidooi

‘HET ZOEKEND HERT’ VERLOOT 5 NIEUWE BOEKEN

Tijdens de Maand van de Filosofie 2021, die zich nu in de Lage Landen voltrekt, is alle aandacht gericht op het thema van de natuur: het in stand houden van een leefbare natuur en zelfs een terugkeer naar het natuurlijke, in termen van ‘rewilding’. Merkwaardig genoeg wordt daarbij alweer weinig aandacht besteed aan het werk van de bijzondere Argentijns-Mexicaanse filosoof Enrique Dussel of andere zogenoemde ‘bevrijdingsfilosofen’ uit Latijns-Amerika.

Het blijkt intussen om een hardnekkige blinde vlek te gaan. Zowel aan Europese als aan Noord-Amerikaanse universiteiten kan je afstuderen of zelfs promoveren tot doctor in de wijsbegeerte zonder ooit over deze filosoof te hebben gehoord. Enrique Dussel (La Paz, 1934) is nochtans de grondlegger van de ‘bevrijdingsfilosofie’ waarin de slachtoffers van de moderniteit en de vernietiging van ons leefmilieu centraal staan. Dussel en zijn geestgenoten zijn vooral bekommerd om de lotsbestemming van de uitgeslotenen of wie het dreigt te worden: de klimaatmigranten, de kansarmen voor wie er geen toegang tot gezond drinkwater meer is, de mensen die leven van het overschot dat anderen achterlaten, de mensen in precaire levensomstandigheden. Het uitputten van de natuur correspondeert intussen met het almaar rijker worden van een kleine groep gefortuneerden ten koste van een groeiende groep armen. De vernietiging van erfgoed komt voort uit privatiseren van wat publiek bezit behoort te zijn.

EEN ANDER DENKEN

De bevrijdingsfilosofie van Enrique Dussel is fundamenteel van belang omdat zij een ander licht werpt op wat in het Westen als de oorsprong van de filosofie wordt gezien: het Grieks-christelijke denken. Bij het denken over ethiek, rationaliteit en politiek bouwt de westers-gefundeerde filosofie voort op het erfgoed van Socrates, Plato, Aristoteles, voor christelijke tendensen ook op Paulus. Filosoof en theoloog Enrique Dussel kantelt dat beeld door een andere visie op de geschiedenis van de filosofie die hij tevens aanbiedt als een filosofie van de geschiedenis. Wat wij in het Westen zien en benoemen als ontdekkingen, zien hij en andere Latijns-Amerikaanse filosofen als imperialistische invasies die hoogstaande culturen en levensopvattingen vernietigden. Dussel herziet niet alleen het klassieke beeld van de ‘Nieuwe Wereld’ maar verbindt de oorsprong van de Grieks-christelijke wijsheid en filosofie zowel aan het precolumbiaanse als aan het semitische denken. Van die culturen en denkwijzen werden zowel de taal als de kosmische mens- en wereldvisie agressief uitgewist en repressief vervangen door zowel de Spaans en Portugese taal als door een katholieke leer waarin God en aarde als middelpunt van het heelal centraal stonden. De precolumbiaanse levensvisie waarin het ging om het aardse voortleven, werd vervangen door een leer waarin alles zich richtte op het leven na de dood.

Het alternatieve perspectief op natuur, mens en wereld leidt Enrique Dussel tot een andere kijk op filosofie en ethiek. Namelijk op een denken en actief bestaan waarin de instandhouding van het leven in totaliteit centraal staat. Hij bekritiseert van daaruit de representatieve democratie die hij ziet als een systeem waarin sprake is van legitieme dominantie door gekozen volksvertegenwoordigers. Dussel bepleit daartegenover een participatieve democratie die zowel doorwerkt in de maatschappij als in de politiek. De slachtoffers van de moderne wereldorde dienen niet alleen gehoord te worden maar ook betrokken bij sociaaleconomische veranderingen waarin niet langer economische groei het primaat heeft.

EEN ANDER LEEFPATROON

Om die omslag te realiseren, zet Enrique Dussel in op de jeugd en op onderwijs. De jeugd heeft immers de toekomst. Centraal in alle onderwijs dient een ethisch-ecologische scholing centraal te staan. Dat accent vraagt tevens om een omslag in denken van docenten. Het besef dat ook wij mensen tot de natuur behoren, het besef over hoe wij best met ons leefmilieu omgaan, dient vanaf de eerste schooljaren verplicht onderwijs te zijn. Want sterft de leefomgeving, dan sterft of zieltoogt ook de mens.

In het westerse leefpatroon staan voortdurende groei en consumptie centraal. Die focus leidt tot een uitputting van de aarde – van moeder aarde, la pachamama – en tegelijk tot een vervuilde leefomgeving en bezoedelde atmosfeer. Dat intussen voor de mens een dreiging met uitsterven is bereikt, heeft volgens Dussel alles te maken met menselijk handelen en met politieke keuzes. Niet de economie dient de politiek te sturen maar politieke keuzes dienen de grenzen van groei en economische voortgang te bepalen. Het denken en ageren mag niet langer beperkt blijven tot blussen maar moeten leiden tot het uitdoven van een mentaliteit.

POLITIEK GRENZEN STELLEN

Willen we de natuur redden, aldus Enrique Dussel, dan moeten we zorgen dat daadwerkelijk wordt ingegrepen: zowel van onderaf – de ethisch-ecologische scholing – als van bovenaf – het politiek grenzen stellen. Het gaat Dussel om de instandhouding van het leven in totaliteit, dus om meer dan stikstofcijfers en mestopslag. Het gaat over het in stand houden van de herstelcapaciteit van de natuur. Om circulair in plaats van lineair denken. Daarop zet Enrique Dussel ten volle in. Vandaar de roep om aandacht voor hem en zijn denken in een Maand van de Filosofie die gewijd is aan het belang van de natuur.

VOOR MEER INFORMATIE: Wil Heeffer: De bevrijdingsfilosoof, het rebelse denken van Enrique Dussel, ISVW, Leusden, 2020.

Een intellectuele biografie van Enrique Dussel staat op YouTube

Een interview met auteur Wil Heeffer verscheen in dagblad Trouw

 

PRIJSVRAAG

WIN EEN VAN ONZE 5 BOEKEN OVER ENRIQUE DUSSEL

Wat kunnen we zelf doen om het denken uit Latijns-Amerika meer voeding te geven? Het zoekend hert verloot alvast 5 nieuwe boeken van Wil Heeffer over Enrique Dussel, uitgegeven door ISVW-Publishers. Stuur ons uw antwoord op deze vraag:

“Hoe heet het studiecentrum dat recent door Enrique Dussel werd opgericht?”

Een onschuldige hand selecteert 5 winnaars onder de juiste inzendingen. Doe mee via: hetzoekendhert@gmail.com. Bezorg ons uw antwoord én uw postadres voor 1 mei 2021.

GEDACHTENWISSELING

Daarbij staat Het zoekend hert open voor doordachte reflecties over denken en werk van Enrique Dussel – of dat van andere ‘bevrijdingsfilosofen’. Misschien leidt zo’n gedachtentransfusie wel tot een speciaal nieuw project in of vanuit Het zoekend hert? Uw inbreng is alvast heel welkom.