DE BLIJVENDE ACTUALITEIT VAN DE ‘KRITISCHE THEORIE’
LEZING DOOR DR. RENE GABRIELS, FILOSOOF EN UNIVERSITAIR DOCENT
INLEIDING EN SYNTHESE DOOR PROF. EM. WALTER WEYNS, SOCIOLOOG
Het jaar 1924, toen in Berchem-Antwerpen het markante, modernistische pand van filosofiehuis Het zoekend hert werd gebouwd, kan in meerdere opzichten beschouwd worden als een scharnierjaar. Sociaal, cultureel en zeker ook politiek. In Duitsland en elders streden extreme partijen hevig met elkaar, niet alleen tijdens verkiezingscampagnes. In intellectuele middens werd gestreefd naar wetenschappelijke en filosofisch onderbouwde theorievorming. Zoals door de leden van de Frankfurter Schule – een denk- en onderzoeksinstituut waarvan de fundamenten en inzichten nog altijd actueel zijn.
Op 22 juni 1924 werd in Frankfurt het Institut für Sozialforschung geopend, dat later door de werken van onder meer T.W. Adorno, Walter Benjamin, Erich Fromm, Herbert Marcuse en Jürgen Habermas bekend werd als zogenaamde Frankfurter Schule. Ter ere van de honderdste verjaardag van dit vermaarde instituut houdt dr. René Gabriëls een lezing waarin hij niet alleen ingaat op de vraag waar de Frankfurter Schule voor staat, maar ook op de actualiteit van de zogenaamde ‘Kritische Theorie’ die zij ontwikkelde.
Waarom is de Kritische Theorie belangrijk met betrekking tot de zwaar onder druk staande democratie en een nauwelijks te beteugelen kapitalisme? Zo luidt de basisvraag vandaag, na honderd jaar. Welnu: de Frankfurter Schule van weleer bekeek problemen door de lenzen van diverse disciplines: economie, sociale psychologie, culturele theorie, rechtswetenschap, esthetiek, historische wetenschap, culturele antropologie en filosofie. Hierdoor kwam ze tot de vaststelling dat het kapitalisme grotendeels onverenigbaar is met democratie. In een “age of extremes” (dixit Eric Hobsbawn) ontwikkelde de Frankfurter Schule een sociale psychologie waarvan de heuristische waarde ook in de 21e eeuw vruchtbaar kan worden aangewend. Onder meer om de psyche te doorvorsen van degenen die blind rechts-extreme partijen steunen. De Kritische Theorie reflecteert bovendien op de relatie tussen kunst en samenleving: ze roept de immer actuele vraag op of kunstwerken een visie generen op een wereld waarin mensen niet van de werkelijkheid vervreemd zijn. Met dergelijke reflecties wil de Frankfurter Schule bijdragen aan de emancipatie van individuen, ook degenen die worden uitgebuit en uitgesloten.
Dr. René Gabriels is als universitair docent werkzaam bij de Department of Philosophy van de Universiteit Maastricht. Hij schreef en schrijft over intellectuelen, racisme, lokale democratie, de verengelsing van het hoger onderwijs en het werk van (leden van) de Frankfurter Schule. Zijn proefschrift verscheen als boek: Intellectuelen in Nederland. Publieke controversen over kernenergie, armoede en Rushdie (2001). Hij redigeerde De twintigste eeuw in veertien filosofische boeken (2009) en – samen met andere auteurs – De nieuwe Duitse filosofie (2013). Bij het emeritaat van professor Maarten Doorman realiseerde hij een symposium over verlichting en romantiek en het liber amicorum De Ironische Orde (2024).
Prof. Walter Weyns, emeritus hoogleraar, leidt dr. René Gabriels in en brengt ook een synthese. Hij doceerde klassieke sociologie en cultuurkritiek aan de UAntwerpen. Hij schreef een dissertatie uitgeven als De sociologie van Jürgen Habermas (1990). Vervolgens de boeken Het tijdperk van de maatschappij (2004), Het geval Canetti (2008), Klassieke sociologen en hun erfenis (2014), Gedoofde kaarsen en uitslaande vlammen : de secularisatie onder de loep (2015), Van mensen en dingen: een verkenning van onze socialiteit (2017), Marx begrijpen : een actuele inschatting van zijn denken (2018) en Wie wat woke ? Een cultuurkritische benadering van wat we (on)rechtvaardig vinden (2021).
‘DE FRANKFURTER SCHULE – 100 JAAR LATER’. Lezing door Dr. René Gabriels tijdens ‘HET 1924-2024 WEEKEND’ in Het zoekend hert, Koninklijkelaan 43, 2600 Berchem-Antwerpen. Zondag 15 december 2024 om 11 uur. Inkomprijs: 25 euro (15 euro voor -26-jarigen). Inschrijven is verplicht en gebeurt liefst zo snel mogelijk: hetdansendedenken@gmail.com. Indien alle zitjes volzet zijn, komen nieuwe aanmeldingen op een wachtlijst.
